یوسف بن یعقوب دمشقیابن مجاور، ابوالفتح نجم الدین یوسف بن یعقوب بن محمد بن علی شیبانی دمشقی (۶۰۱- ۶۹۰ ق)، مورخ و جغرافی نگار می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیاطلاعات زیادی درباره زندگی وی در دست نیست. در دمشق به دنیا آمد، دوران کودکی و نوجوانی را در بغداد سپری کرد و آنگاه به هند رفت. مدتی در ملتان اقامت گزید و در ۶۱۸ ق از راه دریا به عدن رفت و در فاصله سال‌های ۶۱۹- ۶۲۷ ق به سیر و سفر پرداخت و از شهرهای زبید، مکه و جده دیدن کرد و مدتی نیز در بندر غلافقه یمن و سایر نواحی عربستان مقیم شد. وی از ابوالیمن کندی، عبدالجلیل بن مندویه و دیگران علم آموخت. ۲ - اثر علمیتنها اثر مهم منسوب به وی، «تاریخ المستبصر» در تاریخ، جغرافیا، آداب و رسوم عربستان جنوبی و غربی است. آخرین تاریخی که در این کتاب به آن اشاره شده، ذی الحجه ۶۲۶ ق است. در بعضی از مآخذ و نوشته‌ها اختلافی در نام این اثر مشاهده می‌شود. اشپرنگر آن را «تاریخ المستنصر» ذکر می‌کند، درنبورگ نیز ضمن تایید این نظر، آن را اثری می‌داند که مؤلف به المستنصر بالله خلیفه عباسی اهدا کرده است. مایلز نام صحیح کتاب را «تاریخ المستبصر» می‌نویسد. ۳ - اختلاف در مورد مؤلفدرباره مؤلف کتاب نیز بین محققان اختلاف نظر موجود است. برخی با ذکر دلایلی از قبیل اینکه مؤلف در جایی از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن علی بن احمد بن مجاور بغدادی نیشابوری و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود یاد کرده و یا شناخت او در اشعار فارسی و به کار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب این اثر را به ابن مجاور شیبانی دمشقی قاطعانه رد کرده، احتمال می‌دهند که کتاب به محمد بن مسعود... بن مجاور بغدادی نیشابوری منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پیشین و محققان و دانشمندان معروفی مانند فران و بروکلمان به این مساله روشن تعجب می‌کنند؛ م. جواد نیز در انتساب آن به ابوالفتح یوسف بن یعقوب تردید کرده است و با اشاره به این که مطالب و حوادث کتاب از سال ۶۲۶ ق تجاوز نمی‌کند، می‌گوید مشکل می‌توان باور کرد که مؤلف تا ۲۵ سالگی این همه مسافرت‌ها را انجام داده و اثر خود را که شامل اطلاعات فراوانی است و فراهم آوردن آن‌ها مستلزم پشت سر نهادن یک عمر طولانی پر از تجربه است، نوشته باشد. ابو مخزمه در نوشته‌های خود درباره عربستان جنوبی که برگزیده‌ای است از تاریخ‌های ابن مجاور و جندی و اهدل، مطالب مهمی از تاریخ المستبصر نقل می‌کند و تقریبا در همه جا فقط به ذکر نام کتاب بسنده کرده و یا ندرتا از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و کنیه و مشخصاتش، با عنوان «ابن مجاور» سخن می‌راند. درهر حال آنچه مورد قبول است، انتساب این اثر به یوسف بن یعقوب... شیبانی دمشقی است. ۴ - عناوین مرتبطتاریخ المستبصر (کتاب) ۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |